قتل های آشنا در یک نمایش نو آر
نگاهی به نمایش عامدانه، عاشقانه، قاتلانه

نویسنده: هوشنگ گلمکانی

نویسنده/ کارگردانی جوانی که در 10 سال اخیر دست به تجربه های متفاوتی زده، به در و دیوار زده، آزمون وخطا کرده و تردید و یقین کرده، حالابه نظر می رسد مسیر درستش را پیدا کرده است: از اجرای متعارف و معمولی نمایشنامه یی کلاسیک (مهاجران اسلاومیر مروژک، 1384)، تا اجرای مدرن نمایشنامه کلاسیکی دیگر (خانه عروسک هنریک ایبسن، 1385)، از بازی های کلامی و فرمی نور و سایه با الهام از نوشته ها و زندگی صادق هدایت (سایه روشن، 1382، که سال بعد با تغییراتی بار دیگر با عنوان خواب سیاه اجرا شد) تا واگویه های حدیث نفس گونه (خواب های خاموشی، 1389) و این آخری (ترانه هایی برای سایه، 1390) که یک نمایش تجربی به شدت فرمال و اولترا- انتزاعی به شیوه برخی از نمایش های سرگیجه آور و دیوانه کننده انتزاعی مشابه سال های اخیر بود در طول یک دهه از کارنامه ساناز بیان ... دیدن ادامه ›› اتفاق افتاده است. از این میان، دستاوردی که برای او مانده تعدادی تصویرسازی های موفق با نور و سایه و در مواردی کاربرد مناسب پروجکشن در صحنه بوده است. آن دست وپا زدن ها اکنون در نمایش سه اپیزودی اما پیوسته عامدانه، عاشقانه، قاتلانه که در تالار شمس بر صحنه است تا حد زیادی به ثمر رسیده و دیگر از ذوق زدگی های لحظه یی در آن خبری نیست. این عنوان سه بخشی حتما برای توضیح سه اپیزودی بودن نمایش به کار رفته و به نوعی یکی از تم های هر یک از اپیزودها را توضیح می دهد، اما به نظر می رسد که همان تک عنوان قاتلانه نام مناسب تر، بدیع تر و کوبنده تری برای این نمایش تکان دهنده است.
قاتلانه یکی از معدود نمایش های یکی دو سال اخیر است که برخلاف جریان غالب و رایج در تئاتر ما – که انباشته از متن های انتزاعی و بی معنی است – متنی باسروته دارد که معلوم است از چه می گوید و چه می گوید. از آن متن هایی است که وقتی اجرایش را می بینم به صحنه خیره می شوم و گوش هایم را تیز می کنم و آرزو نمی کنم ای کاش پشتی صندلی بلندتر از صندلی های رایج سالن های تئاتر ما بود که می شد سر را بر آن گذاشت و خوابید: و چون چنین امکانی وجود ندارد و ناچارم سر خسته و پریشان و انباشته از جمله های بی سروته را که «درام» و داستان و روایت در آنها گم شده روی گردن به شکل عمودی نگه دارم، احساس می کنم مخچه ام منجمد شده و پس از خروج تلوتلوخوران و منگ از سالن، دلم می خواهد خودم را به خانه برسانم و با سردرد بخوابم. قاتلانه متنی سنجیده دارد بر اساس سه پرونده آشنای قتل در سال های اخیر که قاتلان آنها زن بوده اند: سه پرونده یی که جامعه کنجکاوی بسیاری درباره آنها نشان داد و نویسنده تلاش بسیار کرده ضمن تداعی کردن آن ماجراهای واقعی، با تغییراتی در وقایع، دیدگاه خود را نیز در روایتش وارد کند. این دیدگاه، بیش از آنکه فمینیستی باشد، انسانی است. متهمان پرونده های اول و دوم اعدام شدند و سومی پس از هشت سال آزاد شد. زن اول آدمی عامی از فرودستان جامعه بود که نیاز مالی او را تبدیل به یک قاتل زنجیره یی کرد و خودش هم اتهامش را پذیرفت. دومی خود را یک عاشق معرفی می کند که مرکز پرونده یی جنایی شد: پرونده یی که برخی از جزییات مهمش مبهم ماند و در حالی که متهمش گاهی – جنون آمیز یا مجنون نما - اتهامش را پذیرفت و گاهی رد کرد در نهایت اعدام شد. سومی هم مثل دومی زنی از طبقه متوسط، اما متهمی مدعی قتل برای دفاع از ناموس خود در برابر مردی متجاوز بود که سرانجام آزاد شد. فارغ از ابهام های دو پرونده اخیر، متن نمایشنامه با وام گرفتن از این ماجراها روایت خودش را دارد. این یک موشکافی جنایی برای برملاکردن معمای قتل ها نیست: استفاده یی نمایشی با جهت گیری اجتماعی و انسانی به عنوان یک هشدار است. بارقه ها و عناصری از مابه ازاهای واقعی شان را دارد اما شخصیت مستقل نمایشی آنها هم به شکل دقیقی پرداخته شده و بازیگران با مهارت آنها را اجرا کرده اند. فروغ قجابگلی زن عامی – نسرین - را آدمی صادق و رنجدیده نمایش می دهد که نمی توانیم همچون یک قاتل زنجیره یی محکومش کنیم. نسیم ادبی زن دوم – ژاله - را با قدرتی خیره کننده، شخصیتی با همان دوگانگی آشنای مابه ازای واقعی پرونده جنجالی سال های اخیر بازآفریده: زنی تواما عاشق/ قربانی. هنگامی که او قرار است از عشقش بگوید، چهره اش شروشور و چشمانش لهیب شرربار یک زن فیلم نوآرها را دارد که بسیار متناسب با این «نمایش نوآرِ» روی صحنه است. و بهاره رهنما با تسلطی مثال زدنی یکی از متفاوت ترین نقش های کارنامه اش را با اجرای نقش سودابه عرضه می کند. او که بیشتر با نقش های شوخ وشنگش به یاد می آید و حتی وقتی نقش زنان غمگین و شکست خورده را بازی می کند طنز و شیرینی ذاتی اش از نقش هم بیرون می زند، اینجا تلخی متن مانع آن اتفاق می شود. اما کارکرد همان شیرینی ذاتی و طنز رسوب کرده بر چهره و نگاهش، در اوج تراژدی ای که او راوی اش است، اینجا وجه قربانی بودن این زن را برجسته کند. کار فوق العاده دیگری که رهنما در این نمایش کرده، جلوه یی دیگر از توانایی های او را نشان می دهد: کار با لحن صدا. زنی که او نقشش را بازی می کند اهل تهران است و چون هشت سال در زندانی در جنوب مانده به دلیل همنشینی با زنان آن منطقه حرف زدنش عوض شده. اما او به جای اینکه طبق روش رایج «لهجه» شهرستانی بگیرد، هوشمندانه «لحن» شهرستانی به صدایش داده که دشوارتر است و حاصلش بسیار خوب از کار درآمده است.
نمایش نوآر هشداردهنده و غافلگیرکننده قاتلانه، در حالی که در تئاتر این سال ها اغلب نویسندگان و کارگردان ها گرایش به خنده گرفتن از تماشاگران از طریق شوخی های جنسی و سیاسی یا به هر شکل دیگری را دارند و گاهی حتی سعی می کنند تراژدی ها را نیز به کمدی تبدیل کنند، در متن و اجرا به ذات تراژیک ماجراها پایبند می ماند و به جای خنده بر لب، بغضی در گلو و شاید نم اشکی بر چشم بیننده می نشاند. خنده خیلی ملایمی هم اگر گاهی هست، تلخندی است، زهرخندی است حاصل تضاد و تناقض قرار گرفتن معصومیتی ویران شده بر متن خشونتی بی رحم. در پایان هم با اینکه به نظر می رسد با آزاد شدن قاتل سوم – با آن میزانسن و اجرا و ظاهرا باز شدن لابیرنتی که آدم ها در آن گرفتار بوده اند – چنین تصور می شود که نویسنده/ کارگردان هدف کاتارسیس دارد، اما جمله های آخر، مانع از خوش خیالی و آرامش تماشاگر می شود. سودابه (رهنما) می گوید آزاد شده اما به خانه نزد شوهر و فرزندانش نمی رود، چون می داند – و می گوید – که هیچ چیز دیگر به دوران پیش از آن حادثه قتل برنمی گردد. آن حادثه زندگی او را برای همیشه دگرگون کرده و تبرئه شدن و آزادی از زندان هم چیزی را عوض نمی کند و از او اعاده حیثیت نمی شود. او دیگر یک زن عادی بدون پیشینه نیست. این زنان، از نسرین که می پذیرد یک قاتل زنجیره یی است که عامدانه دست به قتل زده، تا ژاله که هنوز معلوم نیست قاتل بوده یا نه، و این سومی که ناخواسته دست به قتل زده، از نگاه نویسنده/ کارگردان قربانی اند. نسرین و ژاله و سودابه نمایش قاتلانه موقعیت شخصیت های خطاکار قربانی درمانده فیلم نوآرها را دارند که هر چه هم تلاش می کنند بیشتر فرو می روند: آخرش هم یا نابود می شوند یا به مسیری به سوی نابودی ادامه می دهند یا عامدانه و از سر استیصال خود را به کام مرگ پرتاب می کنند. وضعیت سودابه در پایان نمایش، شبیه وضعیت جیمز آلن (پل میونی) در نوآر مشهور من یک فراری از دسته زنجیری ها هستم (مروین لروی، 1932) است که ظاهرا آزاد است اما نگران و سرگشته، هراسان و رو به دوربین/ تماشاگر/ جامعه از ناامیدی اش می گوید، برمی گردد و می رود تا در دل تاریکی شهر گم شود.
اجرا و میزانسن و طراحی نور و صحنه نیز متناسب با عنوان «نوآر» است. این چارچوب های فلزی متحرک که شیشه هایی در قاب آنها قرار گرفته کارکردی چندگانه دارند. به تعبیری هزارتویی می سازند که آدم ها در آن گرفتارند. از سوی دیگر دیواری برای حبس کردن هستند و شیشه یی بودن آنها هم ماهیت عریان کننده دنیای معاصر را القا می دهد. از نگاهی دیگر هر کدام از این قطعه ها در مقیاسی کوچک حکم دکور شهری با ساختمان های بلند را دارند که نورپردازی موضعی و فضای تیره وتار صحنه، سایه روشن های دلگیر فیلم نوآرها را به یاد می آورد. شخصیت خبرنگار نمایش هم به تعبیری معادل کارآگاه/ خبرنگارهای نوآرهاست. و به یک تعبیر نماینده جامعه. با همان کنجکاوی ها و دلسوزی ها و حتی فاصله گرفتن ها. جامعه یی که پرس وجو می کند، ظاهرا دل می سوزاند اما از اینکه خودش از مرکز چنین فجایع تراژیکی دور است احساس رضایت می کند و ماجرا برایش حکم سرگرمی را دارد. او نماینده جهان رسانه یی معاصر هم هست: همان که باعث می شود دیوارهای دنیای قاتلانه، دیوارهایی شیشه یی باشد که چیزی در پس آنها پنهان نمی ماند. روزنامه ها و حروف نقش بسته و ریخته شده بر کف صحنه هم بر همین نکته تاکید دارد (با آن برگ های خزان زده که وجه دیگری از تلخی فضا را القا می کند). از آن زیباتر و هوشمندانه تر، بسته های کوچک و بزرگ روزنامه روی صندلی های سه طرف صحنه است که گویی تماشاگران این سیاه آباد هستند (به یاد بسته های روزنامه و چارلز فاستر کین روی آنها در آن عکس معروف تبلیغاتی همشهری کین ارسن ولز هم افتادم.) . این همان صندلی هایی هستند که باید تماشاگر زنده و آگاه، این شب ها بر آنها بنشیند اما شاید جاذبه نمایش های انتزاعی و بی معنی و سرگیجه آور – ولی پردنگ وفنگ اسم ورسم دار – باعث شده این صندلی ها خالی بماند که البته خوشبختانه چنین استفاده خلاقانه یی از آنها شده است. قطعا اگر این نمایش به اندازه گنجایش صندلی های چهار طرف صحنه تماشاگر داشته باشد، آن وقت میزانسن و اجرا هم باید کمی تغییر کند که چنین تغییری دور از دسترس نیست. در آن صورت – و همین حالاهم – که بیشتر از یک ضلع صحنه استفاده می شود، کاربرد دیواره های و قاب های فلزی و شیشه های درون آنها به کمک آینه های قدیِ انتهای صحنه که همه در خدمت تاکید بر وجه منشوری واقعیت هستند و هر تماشاگری بسته به جایگاه و موقعیتش وجه خاصی از آن را می بیند، جلوه عام تر و گسترده تری خواهد یافت.
در پایان این یادداشت درباره نمایشی یک دست زنانه، مایلم به کار کسی هم اشاره کنم که معمولادر نقدهای تئاتر اشاره یی به او نمی شود چون بخش از متن و اجرا نیست. عکس های آوا کیایی از نمایش قاتلانه فوق العاده اند.
این عکاس جوان که علاوه بر عکاسی تئاتر در زمینه های اجتماعی و خبری هم کار می کند (و شاید زمینه های دیگری که خبر ندارم)، عکس هایی از قاتلانه گرفته که مثل خود نمایش، تکان دهنده و تاثیرگذار و تامل برانگیزند و البته فارغ از جنبه های محتوایی، عکاسانه و هنرمندانه اند.

□

روزنامه اعتماد، شماره 2810 به تاریخ 4/8/92، صفحه 8 (ادب و هنر)