از مسائل تئاتر دفاع مقدس تا اجرای نمایش "برگشتن"

محفل نقد نمایش "برگشتن" به کارگردانی حسین مسافر آستانه با حضور کارگردان، نویسنده و جمعی از بازیگران و دست‌اندرکاران نمایش در عمارت هنری تو برگزار شد.

پرویز نشاط که به عنوان مجری در این گفت‌وگوی رودر رو با دست اندرکاران نمایش، حضور داشت اولین سوال خود را از یادداشت کارگردان در بروشور اجرا شروع کرده و پرسید: دو مسئله در این یادداشت وجود دارد. اینکه نمایش شما برشی از یک واقعیت است و همه خانواده ها به نوعی درگیر آن هستند. می توانیم بگوییم که جنگ بخشی از تاریخ این مملکت است اما از چه زاویه ای باید به آن نگاه کرد تا به این نکته برسیم که همه خانواده ها با آن درگیر هستند؟ مسئله دیگر این است که نوشته اید برگشتن فقط طرح موضوع می‌کند بی آنکه موضعگیری خواصی داشته باشد. مگر قرارتان بر این نبوده که تئاتر باید به مخاطب جهت بدهد و به سوی یک فرهنگسازی برود؟

حسین مسافر آستانه کارگردان نمایش برگشتن در پاسخ گفت: ابتدا بگویم که به عنوان کسی که این نمایش را کارکردم این جلسه برایم از این جهت اهمیت دارد که نقطه نظر منتقدین را بشنوم. در مورد دو سوالی که طرح کردید خود نمایش می‌گوید که مرا از چه زاویه ای ببینید. هم به جهت محتوا و موضوع ، شکل اجرایی نمایش تعین کننده است. این که نمی خواهد قضاوت کند به مفهوم دور شدن از رسالت اش نیست. طرح یک مسئله و به فکر واداشتن تماشاگر بزگترین رسالتی است که یک نمایش می‌تواند داشته باشد. معمولا موضعگیری اجرا تماشاگر را به جای فکر کردن به  تقابل وامیدارد و ما این را نمی‌خواستیم. کارهایی که در گذشته به جنگ میپرداختند اکثرا با محتوای از پیش تعین شده همراه می‌شدند و اغلب بیش از آنچه تصور می‌شد به تقابل می‌انجامید.

وی ادامه داد: آنچه در آن سال ها شکل گرفت نه کارهنر بود و نه تئاتر و نه سینما، بلکه حرکت جمعی مردم در یک شرایط خاص اجتماعی، عکس العملی را شکل داد که مایه مباهات و افتخار تاریخی ملت است. اگر تئاتر می خواهد آن برهه را دستمایه خود قرار دهد باید همان احساس را به مخاطب خود یادآوری کند.به مخاطب بگوید که در چه وضعیتی به چه چیزهایی نگاه می‌کنیم ولی به آن فکر نمی‌کنیم. قطعا نتیجه ای که مخاطب به آن میرسد دور از انتظار نخواهد بود اما نمایش نتیجه را شعار نمی دهد و مانیفست خود را تبدیل به شعار نمی کند چون مخاطب را تحت تاثیر محتوای خود قرار داده است.

این کارگردان تئاتر در ادامه گفت: احساس کردم موضوع دفاع مقدس مخصوصا برای نسل جدید به ضد خودش تبدیل می شود. ارزش‌های آن امر نادیده گرفته می‌شود. جامعه ما پر از تبلیغ است نسبت به موضوع شهید ، ایثار و خانواده شهدا ولی آن را در نسل جوان جاری و ساری نمی بینیم. چرا؟ چون با شعار دادن نسبت به این موضوع بقیه را در مقابلش قرار داده ایم. بسیاری از بازتاب‌هایی که تا امروز داشتیم بسیار نزدیک به هم بوده، تقریبا همه به نوعی احساس شرمندگی نسبت به موضوع و نسبت به آدم هایی که در پیرامون وجود دارند و به آنها توجه نمی کنیم بوجود آورده است.

احسان زیورعالم منتقد این جلسه با نگاه تاریخی نسبت به موضوع دفاع مقدس صحبت های خود را آغاز کرده و با بررسی شکل‌گیری درام دفاع مقدس از ابتدا به نگاه انتقادی نویسندگانی همچون علیرضا نادری به این حوزه پرداخت. این منتقد تئاتر گفت: زمانی کانال کمیل به عنوان یکی از نمونه های موفق ادبیات نمایشی دفاع مقدس مطرح می شود و در همان زمان علیرضا نادری با نگاه انتقادی به جنگ می پردازد. اما با مشکلاتی روبرو می شود و انگار نگاه انتقادی او در پچپچه های پشت خط نبرد در خود نادری باقی می ماند و ادامه پیدا نمی‌کند. شاید اتفاقاتی که در آن زمان برای نمایش می‌افتد باعث می‌شود خودش دیگر از آن جلوتر نرود و یا نتواند شاگرد خوبی از خودش برجای بگذارد. البته نمونه‌هایی بوجود می آیند اما تاثیرگذاری آن نمایشنامه را ندارند.

او در بخش دیگر صحبت‌هایش به این نکته اشاره کرد که علیرضا نادری جنگ را تجربه کرده و خودش مجروح جنگ بود شاید نداشتن تجربه مستقیم جنگ در نویسندگانی که پس از او نگاه انتقادی داشته اند کاستی آثار این حوزه است.

او کنده شدن از جنگ و پرداختن به فضای پس از آن را مرحله بعد در درام‌نویسی دفاع مقدس برشمرده و به نمونه آثاری از حمیدرضا آذرنگ و نیما دهقان اشاره کرد. زیورعالم این شکل سوم را که به شهید، خانواده شهدا و ایثارگران و مسائل و مشکلات آنها در دنیای کنونی می پردازد را راه فراری از دو نمونه ترویجی و انتقادی گذشته در ادبیات نمایشی این حوزه دانسته و برگشتن را نیز در این حوزه می‌داند. می‌گوید:  موضوع مادران شهید ، همسر شهید و غیره نیز در آثار متعدد پرداخته شده و بسیار تکراری شده است. برگشتن نیز موضوع جدیدی در این حوزه پیدا نمی کند که به آن بپردازد. نسبت این گونه آثار با جنگ تنها یک نسبت تاریخی است و بیشتر به عواقب آن می‌پردازند. به عنوان منتقدی از نسل جوان که جنگ را تجربه نکرده‌ام دوست دارم اثری را ببینم که موضوعات جدید در این حوزه پیدا کند. اینکه چرا جنگ ادامه پیدا کرده‌است، کهنه سربازها ، ... هنوز پرداخته نشده‌اند.

حسین مسافر آستانه در پاسخ به این انتقاد گفت: همه موضوعات مبتلابه بشریت تکراری هستند. وظیفه هنر چگونگی و کیفیت بیان این موضوعات است. یک نمایش چطوری و با چه کیفیتی این موضوعات را مطرح می‌کند که جذاب باشد نکته جدایی ناپذیر است. جذابیت اثر و نوع رابطه‌ای که با مخاطب پیدا می‌کند اهمیت دارد.

در ادامه بحث و گفت و گو درباره آثار شاخص ادبیات نمایشی در حوزه دفاع مقدس و تاثیرگذاری آن ها بر روند تولید آثار نمایشی در این حوزه ادامه پیدا کرد که خیرالله تقیانی پور و جواد نوری نیز نمونه‌های متعددی از این آثار و مسیر تجربیات متعدد خود در همکاری با کارگردانان و نویسندگان این حوزه و فعالیت های انجمن تئاتر دفاع مقدس در کشور را توضیح دادند.

حسین مسافر برخی از آسیبهایی که به ادبیات نمایشی و تئاتر حوزه دفاع مقدس وارد شده است را از توقف فعالیت های مستمر و نظام مند در این حوزه دانسته و به برخی از فعالیت های پژوهشی ، اجراهای استانی ، تولید آثار نمایشی و افزایش متقاضیان در دوره تصدی اش بر انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس اشاره کرد. وی آسیب بزرگ به این حوزه را اسارت در حصار مناسبت دانست که در سالهای بعد شکل گرفته است و هنرمندان را از پرداختن به این حوزه نا امید کرده است.

این مدیر تئاتری تصریح کرد: جنگ فقط توپ و تانک و اسلحه نبود بلکه شکل گیری فرهنگی بودی که با همه مشکلات ، اخلاق اجتماعی و فرهنگی خاصی را شکل داد. امروز از آن فرهنگ چه باقی گذاشته ایم؟ چه تبیینی در تئاتر از آن می‌کنیم؟ احیا آن فرهنگ در تئاتر دفاع مقدس یک ضرورت روز است. الان وقتی از سهمیه خانواده شهید صحبت می‌کنیم عده زیادی نسبت به آن گارد دارند چرا این اتفاق افتاده است؟ این اتفاق ناشی از غرض و مرض مردم نیست ، چیزهایی دست به دست هم داده که به اینجا رسیده است.

در بخش بعد این نشست احسان زیورعالم به اپیزدیک بودن نمایش "برگشتن" اشاره کرده و این اثر را دارای اپیزودهایی دانست که می توانستند به صورت مستقل نیز به اجرا در بیایند.

پرویز نشاط نیز با بیان اینکه دراماتورژ کسی است که به نفع مخاطب در کنار کارگردان می نشیند بحث را به مرتضی شاه‌کرم دراماتورژ نمایش برگشتن سوق داده و از او درباره کاری که در این پروژه انجام داده است پرسید.

مرتضی شاه‌کرم گفت: فکر می کنم دراماتورژ هماهنگ کننده اجزا اجراست و می تواند نظرش را در همه چیز اعمال کند. کارکردن کنار آقای مسافر برایم تجربه خوبی بود و تلاش کردم تا جایی که می توانم به هر دو وجه کار و مخاطب فکر کنم. دائم دنبال موقعیتی بودیم که درام در نمایشنامه تا اجرا شکل بگیرد.

خبرالله تقیانی نیز در پاسخ به این سوال که آیا نمایشنامه اش احتیاج به دراماتورژی داشته است یا خیر گفت: سال ۸۸ یا ۸۹ که این متن نوشته شد در بازبینی جشنواره ماه رد شد. چیزی که در زمان نوشتن نمایشنامه برایم مهم بود این نکته بود که همواره از یاد و خاطره شهید صحبت می‌شود ولی کسی از آرمان او صحبت نمی‌کند. الان وظیفه کدام است؟ آن زمان گفتند که روی آرمان تکیه نکن و من هم سعی کردم بی طرف پیش بروم. در سری جدید جشنواره مقاومت نیز با مشکلاتی روبرو شد و با ارفاق قبول شدیم. بعد از چند سال قصه متن را به آقای مسافر دادیم و گفتند نیاز به بازنویسی دارد. چون گرفتار بودم قرار شد خود آقای مسافر و نوری آن را بازنویسی کنند.

وی درباره نمایشنامه اولیه گفت: قصه من درباره عماد و همسرش بود اما آقای مسافر آن را وسیع تر دید و اصل قصه خانواده و مادر شهید شد. در برگشتن رویکرد کارگردان در آن پررنگ تر شد.

او درباره دست به عصا بودن نویسنده در پرداختن به موضوع گفت: تجربیات گذشته و رد شدن در جشنواره‌ها که در زمان جوانی من برای این متن پیش آمده بود بی‌تاثیر نبود ولی خوشحالم آقا مسافر خیلی صریح‌تر آنها را بیان کرد. بخش‌هایی از متن را برجسته کردند .

زیورعالم درباره نمایشنامه گفت: این گونه آثار وابسته به درام های خوش ساخت هستند. عموما هم واجد پیام هایی هستند. به نظرم برای سال ۸۸ تا امروز قصه خیلی عوض می شود. در این زمان به راشدی حق می‌دهیم ولی نه به آن میزان که شما به آن حق داده‌اید. از سوی دیگر مادر نیز طرف عماد را می‌گیرد. شخصیت مادر را به عنوان نقشی که قضاوت اش ملاک سمت و سوی اثر است می پذیریم. شخصیت امینی نقیض آن میشود. که می تواند نقطه موفق نمایش باشد. داستان امیری می تواند داستان مستقلی باشد. این شخصیت کنش دارد و قابل توجه می شود.

تقیانی توضیح داد که امیری بوسیله کارگردان و دراماتورژ به اثر افزوده و بسط داده شده است.

مسافر آستانه توجه منتقد این جلسه به شخصیت امیری را مورد تقدیر قرار داد و تصریح کرد که خودش تاکید داشته کنش داشته باشد چرا که او شخصیت هدف است که پیام نمایش را همراه دارد. او ادامه داد که نمایش ، تفکر راشدی و عماد را سیاه و سفید نشان می دهد. شاید تلفیق هر دو فکر چیز مطلوبی است که باید به آن برسیم. مهم تضادی است که بین باقی مانده های این نسل رخ داده است.

در بخش سوم این محفل بازیگری و انتخاب بازیگران نمایش مطرح شد که مسافر آستانه درباره چینش بازیگران و شکلگیری اجرا در روند تمرینات توضیح داد. وی گفت: شاید اگر این تیم بازیگری نبود اجرا چیز دیگری می شد. هیچ چیز را تحمیل نکردم ولی تمام ابزار بازیگری را از آنها گرفتم و در نهایت چیزهایی را به کار تزریق کردم. برایشان خیلی سخت بود ولی با همراهی و همدلی ، آرام آرام در تمرین شکل گرفتند.

زیور عالم اشاره کرد که خانم رادمنش تنها بازیگری است که در کار آزاد گذاشته شده است و مسافر توضیح داد: این جنس بازی آزادی بیشتری می طلبیدو ویژگی های خود بازیگر باعث شده است که برای این نقش انتخاب شود. با تمرین و مقداری تغییر به این شکل رسید. بازی ها در زمان تمرین فشرده یک ماهه و تمام وقت شکل گرفت. تلاش بازیگران قابل تقدیر است.

رادمنش بازیگر این نمایش نیز گفت: تا پیش از این اثر ، بازی در نمایش های رئالیستی تمیز را بیشتر دوست داشتم. با فضای این نمایش غریبه نیستم و آدم های آن حقیقت ملموس زندگی من هستند. روز اولی که سر تمرین آمدم گفتند اصلا اشک و احساسات در این نمایش نمی خواهیم و بیشتر می خواهیم نمکین باشد. برایم سخت بود چون مادران شهید را همیشه در قالب های احساساتی در ذهن داشتم. به لحاظ حرکتی نیز خیلی محدود شدم حتی نباید به پارتنرم نگاه می کردم. این فرم اجرایی در مسیر تمرین به فرح دلچسب برایم تبدیل شد.
او توضیح داد که در این مسیر از سویی محدود شده بودیم اما در عین حال دستمان برای برخی از لحظات و دیالوگ ها باز گذاشته شده بود. بازی نقش سه مادر رنج کشیده ، بدون نمایان شدن این رنج برایم خیلی جذاب بود.

مسافرآستانه در باره دو قلوهایی که در کار بازی می کنند گفت که در آنام آنها را می شناختم و در کارهای کارگردانان دیگر هم بازی داشته اند.
زیورعالم رویکرد کارگردانی این اثر را که با فاصله گذاری همراه شده تا از احساساتی بودن تماشاگر فرار کند را موفق دانست و آن را یکی از نقاط قوت اثر برشمرد.
در ادامه این جلسه فاصله های طولانی بین کارهای حسین مسافر استانه مطرح و مورد گفت و گو قرار گرفت که زیورعالم شکستن ساختارهای اجرایی گذشته اش را در این اثر مطرح کرد.
کارگردان نمایش برگشتن توضیح داد: در تمامی کارهایی که دخیل بودم تلاش می کردم که این شیوه را طرح کنم. خیلی سال قبل‌تر هم این شیوه کمینه گرایی در رفتار و بیان و حرکت را تجربه کرده بودم. به نظر من تماشاگر امروز خیلی هوشمند است بنابر این بهتر است راحت حرف بزنیم و ساختن اثر را در ذهن تماشاگر انجام دهیم.

او تاکید کرد: اگر سماجت جواد نوری و خیرالله تقیانی نبود به این زودی کار نمی کردم. آدمی نیستم که دنبال سالن بروم منت کسی را بکشم . کارهای دیگرم هم همین بوده که دیگرانی کنارم بوده اند که زمینه و شرایط را ایجاد کرده اند.

این جلسه با بحث و گفت و گو درباره آثار حوزه دفاع مقدس و شخصیت های آثار نمایشی در این حوزه ، مسائل و مشکلاتی که در تولید آثار جریان دارد، موضوعات متنوع در این حوزه و ... ادامه یافت.